" Ŋayam djaŋu waṉ'kurra, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, ŋ, ŋ, ŋ," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka ganguri.
" Ŋayam djaŋu murryil, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, m, m, m," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka borum ga ŋatha maŋutji rromaŋbuy.
" Ŋayam djaŋu wärraŋ, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka nyoyunma, nyo-o-o nyo-o-o," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka biyay'.
" Ŋayam djaŋu detuŋ, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, bu, bu, bu," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka waymi.
" Ŋayam djaŋu gurrumaṯtji, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, ŋa, ŋa, ŋa," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka räkay.
" Ŋayam djaŋu muthali, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, gek, gek, gek," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka muḻkurr wäkwak.
" Ŋayam djaŋu wäk, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, wäk, wäk, wäk," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka birrka'mi ŋatha.
" Ŋayam djaŋu ḻatjḻatj, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, ḻatj, ḻatj, ḻatj," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka birrka'mi borum.
" Ŋayam djaŋu wämut, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, wer, wer, wer," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka yumurrku ŋarirri'.
" Ŋayam djaŋu worr'wurr, ga bitjan ŋaya bayiŋ garryunma worr'wurr, worr'wurr, worr'wurr," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka nyiknyik.
" Ŋayam djaŋu ratjuk, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, gut, gut, ḏam," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka yumurrku' ŋarirri'.
" Ŋayam djaŋu wäraŋ, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma wir, wir, wir, wir," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka gukuwuy burwu ga guku.
" Ŋayam djaŋu ḏamala, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, ŋak, ŋak, ŋak," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka yindimi ga yumurrku'm ŋarirri'.
" Ŋayam djaŋu warrnyu, ga bitjan ŋaya bayiŋ yak garryunma, giriŋ, giriŋ, giriŋ," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka rromaŋbuy borum ga muḻkurr gathul'.
" Ŋayam djaŋu getkit, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, getkit, getkit, getkit," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka ŋarirri'."
" Ŋayam djaŋu bäru, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, garr, garr, garr," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka nyoka.
" Ŋayam djaŋu wopulu, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, wir',wir', wir'," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka ŋarirri' yumurrku'mi.
" Ŋayam djaŋu ŋerrk, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, ŋerrk, ŋerrk, ŋerrk," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka muḻkurr birrka'miwuy darpawuy ga burwu.
" Ŋayam djaŋu guḏurrku, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, guḏurrk, guḏurrk, guḏurrk," bitjan, Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka yaŋara' wäwak ga guḻun'buy mewirri.
" Ŋayam djaŋu garkman, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, gark, gark, gark," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka wurruḻuḻ ga munhaŋaniŋ.
" Ŋayam djaŋu wurrpaṉ, ga bitjan ŋaya bayiŋ yaka garryunma, ḏup, ḏup, ḏup," bitjan.
Ga ṉokam ŋaya bayiŋ yaka dhalpi muḻkurr.
Waŋganymi ḏaykun'thu nhan ŋäṉḏi'miŋu mirinyuŋu ŋarrin djuniyan, ga garryuwan Djewuḻnha nhan ŋarru wakalŋi rathawuḻ yäkuwuḻ Gadharrawuḻ.
Ga nhanma Djewuḻma garryuwan bitjan,
“Go räli ŋarriya, Gadharra.
Ŋali wakalŋi”.
Bala nhanma Gadharram dhunupan ŋätjinan. Ga nhanma Djewuḻma garryuwan nhangu bitjan, “Yaka nhunu yakarrya ŋätjiya”.
“Ŋay' ! Djaŋu nhuŋgu butpuḻma ga garkmanma”.
Ga nhanma yakan Gadharram baḏak yana ŋätjin.
Djunama nhan ŋäṉḏi'miŋum mirinyuŋu ḏitjuwanan, ga dhä-wirrka'yuwan nhana bitjan, “Nhäwu nhunu yaka djaŋu ŋätjim?”
Bitjan nhanma ŋäṉḏi'miŋum garryuwan.
“Ŋaya marŋgi nhäwu nhan yaka djuwan ŋätji”, bitjan nhanma Djewuḻma garryuwan.
“Djuwan nhan yaka djälmiyi wapthundawun”.
Bala djanal bukmaknha yakan wapthu'wapthuwanan garrwarḻin.
Ŋäṉḏi'miŋu mirinyuŋu ga Gadharra ga Djewuḻ.
Ga djäwulnha nhan biyapulma djawaryuwan wo nhan ŋätjin.
Ḻinygu nhan mariminan goŋmiyin wapthu'wapthundayun.
Nhä nhangu banya ḏilminyin'kum walu?
Ŋala nhan miḏawarr? Djaŋu bala ŋarri yaka.
Yow, djaŋu ŋalmaliŋguwayma gam' ŋaya ŋarru rakaram.
Ḏilminyin, ŋarru walum nhangu djinakum murraŋayinyawum borumdjim nhan ŋarru miḏawarr gäḻaŋuyu yara.
Djaŋum ŋalmaliŋgu borum Warramiriwum bäpurruwu, ḏilminyin, wäwuru, baḻkpaḻk, wuŋapu ga mulkmulk. Djaŋu malanynha nhan ŋuwakurrum.
Ga nhan ŋarru djaŋu waŋganyma ŋayaŋay baḻkpaḻkma gurindji nhan ŋarru, bala rettjin ga bominyan nhan banya gurrŋan'tjim nhan ŋarru.
Ga manymak djaŋu mala ŋalmaliŋgu ŋayaŋay ga borumma, ŋarru djaŋu yulŋum waŋganyŋam djanal djaŋu borum malanynha.
Ga waŋganyma nhan ŋatha ŋalma ŋarru gäliyan dhaŋalkum ŋorrtja, yow. Ga waŋganyma ŋatha nhan yaka gänaŋ'thunna djinakuru malanyŋuru ŋayaŋay'ŋuru ga borumŋuru.
Djaŋu malanynha ŋayaŋay ŋuwakurru mäwaya birrka'mi nhanany ŋarru djaŋuya nhan malany borumnhan goŋdhu ŋayathan ga ṉoka bawalamiyu birrka'miyu.
Ga djaŋum nhan ŋatha waŋganyma, banya ŋarru yakan nhanany ŋayathan ḏikunham. Ga gäliyan ŋarru ga gumurr nyena nhangu djinaku waŋganygum ŋathawu yakan.
Banya ŋarru dhaŋalkum ŋorrtja, ga gäliyanma ganana nhan ŋarru yarrkthuna, ga nyena yaka bärrku. Baya nhanbay ŋarru muryun ŋawulul djika nhä dhoṉuktji ŋarru ṉoluŋdji gäna yara nhanbay räwaktji rerriwulyi warrpamnha nhan ŋarru ŋultjiyin.
Bala nhan ŋarru ŋarrin yolŋum galitjin, bala yaw'yuna garminydjarrkma, bala dhalkaraman nhanany ga liŋgun. Ga baya nhan ŋarru garminydjarrk yalyun warrpam.
Bala warrkthuna bala ṉokan ḻiyu'ḻiyuna ŋarri. Bilanya nhan dhuwurrma bitjan rumbal nhäpa gätjinat.
Ga waŋgany ŋaya waripum meṉguwan ŋatjaŋaḏal. Djaŋum ŋatjaŋaḏalma yäku ŋatha yumurrku. Ŋunha Yirriŋa yaka ŋoya. Ga milwiṉi nhän ŋatha djaŋum barka' mäypa.
Nhangu djinaku ŋatjaŋaḏalwu märi'miŋu nhan djaŋu milwiṉi.
Glossary
miḏawarr gäḻaŋuyu – yindi miḏawarr
bominyan - gurrŋandji dhoṉuktji
ṉoluŋdji - ŋawululmi gurtha
rerriwulyi - gurtha ŋuli nyumukuṉiny'thirra wo bulŋuyyukthirra marrtji
dhalkaraman - yaw'yun bala dholkuman
ganyawu - maŋutji ŋatha
ŋatjaŋaḏal - Wurrawu (Barripaŋ 1 - yäku)
milwiṉi - wiripu yäku ŋatjaŋaḏalwu
Fruits and food of the bush
What's the time for redberries?
Which direction is the wind coming from, East-South-East?
Yes, it's on its way. Ok, this is it, I'm going to tell you about redberries.
The time for redberries to ripen is Miḏawarr, around about the time the ESE wind blows.
The redberries, the roundberries, the treenuts, the blackberries and mulkmulk all belong to the people of the Warramiri clan. These fruits all taste good. The treenut becomes green, after that it becomes red and then it becomes black, and we call it Bominya. These are all our fruits and our nuts and food.
And with the other one, the wild cashew, we don't touch the orange part.
We make a fire and cook the nut. This food, the nut is different from the other fruits and nuts.
These other foods and nuts are better, and good for us to eat anytime. But this one food or nut, we can't touch it when it is raw (i.e. uncooked). We have to sit close by and wait for it to be cooked.
When the fire is lit and while the nuts are being cooked, we have to move away from the fire and sit at a distance until the nuts are cooked, the smoke is gone, the fire has burned down and the nuts are all dried and cool.
Then we can move closer to the fire, dig a hole in the sand, put the nuts in then cover them with sand and wait till the sand has cooled down. Then we take the nuts out and eat them. The nuts look like cashew nuts.
And I forgot to mention the other root called ŋatjaŋaḏal. These roots are very small. They are found at Yirriŋa. Another name for this food is Milwiṉi. It has lots of small off-shoots.
This Milwiṉi is the grandmother of the ŋatjaŋaḏal.
Translated into the Warramiri Language by Marilyn Ganyinurru
Illustrations and Text © Barunga Literacy Production Centre.
This version printed at the Galiwin'ku Literacy Production Centre, 1998.
© Galiwin'ku L. P. C. 1998
Waŋganymi waluyu bukmak djanal ŋaḻapaḻmi yolŋu warra ŋaykan djunama maranhu-wolanhaḻ.
Ga yumurrku'nham djanaliŋguway djanal ganan ŋayiḻ.
Bala nhanmam waŋganyma ratha ḏirramu ŋarrin balan maniḻin ḻupḻupthundaḻ ŋarru ŋunhuŋun ya' milmitjpan.
Ŋarrin nhan bala nhan yakan ḻupḻupthuwanan ga djälwul nhan marŋgi, banya nhana yakan waŋayu nhäŋal bayiwaḻi bäyma yindiŋuru darpaŋuru. Djäwul wikarram ŋäkul nhan wäyinnhan rirrakaynha djanal ŋarrin gawaw'yunmin.
Bala nhan dhunupan walmanan ŋarkula'ŋurum djunama nhan yakan ḏitjuwanan ṉaŋ'thuwan balan ŋayiḻin ga rakaran waripu-guḻku'wuḻ yumurrku'wuḻ. Rakaranhamin djanal ḻinygun.
Ga munyakum nhan ŋarrin djanaliŋguḻ ŋirrimaḻ djunama nhan yakan yatjuwanan ṉapuŋgan' ŋayiŋan djanaliŋguḻ. Bala djanalim ŋarrin yumurrkum dhawayawaṯthuwanan ḻoḻuŋurum malanyŋuŋuru bala djanal yakan nhäŋalan nhana banyayan waŋa--nhan nhan yakan dhäyan ḻinygu nhana wikarra. Ŋarru djanal nhangu biyaṉiyinan gay, djunama djanal ŋarrin gulŋi'-gulŋiyanan ḻoḻuḻin ḻinygu djanal nhangu banya morrkawun biyaṉiyin.
Ḻinygu mäkiri wikarrawu ga, biṉiny wikarrawu ga rirra wikarra.
Ga ŋarrinam nhan yakan banyaya waŋam ḻiw'yuman djanaliŋgurumurru ḻoḻumurrum malanyŋumurru. Ḻinygu nhan yakan banya djälmiyin djawyundawu djanaliŋguru yumurrkuwu. Bala djanalim nhana ŋäṉḏi'miŋuyum ga bäpa'miŋuyum warrayu ŋupanan guḻayŋumiyun bayan nhan yakan biyaṉuŋu yuṯthuwan djanaliŋguŋ.
Ga yuṯthuwanam nhan banyaya waŋam dhunupan yanan balan maniḻin banya ŋalaŋa nhangu yakan mathirra dhäyan bala nhan guḻwuḻyuwanan.
Ga djäwulnha djanal yumurrku' biyapulma ŋarrin yumurrku' ḻupḻupthundaḻ banyambalaya maniḻ.